Zawoja – Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich

Stowarzyszenie Gmin Babiogórskich

Gmina Zawoja

- powierzchnia gminy - 129 km2
- ludność - 9 039 osób (stan na dzień 31.12.2020)
- Gmina Zawoja – wsie: Skawica, Zawoja

Gmina Zawoja jest gminą wiejską, w województwie małopolskim, w powiecie suskim. Gminę tworzą dwie wsie: Zawoja i Skawica, podzielona jest na 8 sołectw: Skawica Centrum, Skawica Sucha Góra, Zawoja Dolna, Zawoja Centrum, Zawoja, Mosorne, Zawoja Wełcza, Zawoja Górna.

Gmina Zawoja położona jest we wschodniej części Beskidu Żywieckiego między Pasmem Babiogórskim a Pasmem Jałowieckim, u północnych podnóży Babiej Góry ( 1725 m n.p.m.).

Współrzędne geograficzne:

Szerokość: 49° 40′ 0″ N
Długość: 19° 34′ 0″ E

Gmina Zawoja zajmuje obszar 129 km², to największa wieś w Polsce pod względem powierzchni, posiada wybitne walory klimatyczne, krajobrazowe i turystyczne. Zawoja jest siedzibą Babiogórskiego Parku Narodowego włączonego do sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO za unikatowe w skali globu pod względem walorów przyrodniczych, długiej historii ochrony. Do atrakcji przyrodniczych Babiej Góry należą: jeziorka osuwiskowe, m.in. Mokry Stawek Marków Stawek oraz źródło Głodna Woda. W Paśmie Policy godne uwagi są: wodospad na Mosornym Potoku oraz jaskinia Oblica. Atrakcją na turystów są, także liczne ścieżki edukacyjne Babiogórskiego Parku Narodowego m.in. Mokry Kozub – Zawoja Markowa, z którego roztacza się przepiękny widok na Babią Górę i Zawoję. Również na terenie Gminy Zawoja są zlokalizowane piesze szlaki turystyczne: w masywie Babiej Góry, Pasmo Jałowca, Pasmo Policy, szlak turystyczny ks. Kardynała Karola Wojtyły Skawica – Krowiarki, który ma długości 18 km.

Zawoja jest atrakcyjnym miejscem wypoczynku rodzinnego i organizowania kolonii, zimowisk, wycieczek szkolnych. Baza noclegowa znajduje się w obiektach hotelowych, ośrodkach wypoczynkowych, kwaterach prywatnych i gospodarstwach agroturystycznych.

Organami Gminy Zawoja są Rada Gminy Zawoja i Wójt Gminy Zawoja Rada Gminy jest organem stanowiącym i kontrolnym w Gminie. Liczy 15 radnych Wójt jest jednoosobowym organem wykonawczym gminy. Do zadań Wójta należy w szczególności opracowywanie strategii, programów rozwoju, gospodarowanie mieniem komunalnym, wykonywanie budżetu.

Urząd Gminy jest aparatem pomocniczym Wójta Gminy. Wójt jest kierownikiem Urzędu i zwierzchnikiem służbowym wszystkich pracowników Urzędu oraz kierowników jednostek organizacyjnych. Wójt kieruje pracą urzędu przy pomocy Sekretarza Gminy i Skarbnika Gminy.

Podstawowym celem działalności urzędu jest zapewnienie klientom profesjonalnej i przyjaznej obsługi. Urząd realizuje zadania własne oraz zadania zlecone przez administrację rządową .

Urząd Gminy wykonuje zadania mające na celu realizację spoczywających na gminie zadań własnych, zadań zleconych, zadań wykonywanych na podstawie porozumień z organami administracji rządowej, zadań publicznych powierzonych gminie w drodze zawartych porozumień.

Do zadań własnych gminy należy dbałość o prządek publiczny, oświatę, kulturę, infrastrukturę, pomoc społeczną, ochronę środowiska. Natomiast zadania zlecone przez administrację rządową – dotyczą spraw obywatelskich, stanu cywilnego, wyborów i obronności

Na terenie Gminy Zawoja funkcjonuje 7 jednostek OSP:

Ochotnicza Straż Pożarna w Zawoi Przysłop
Ochotnicza Straż Pożarna w Zawoi Dolnej
Ochotnicza Straż Pożarna w Zawoi Górnej
Ochotnicza Straż Pożarna w Zawoi Centrum
Ochotnicza Straż Pożarna w Zawoi Wełczy
Ochotnicza Straż Pożarna w Skawicy Centrum
Ochotnicza Straż Pożarna w Skawicy Suchej Górze

Na terenie Gminy do 2021 r. funkcjonowała sieć publicznych szkół podstawowych, mających siedzibę na obszarze Gminy Zawoja:

Zespół Szkolno-Przedszkolny w Skawicy
Zespół Szkolno-Przedszkolny w Zawoi Centrum
Zespół Szkół w Zawoi Wilcznej
Zespół Szkolno-Przedszkolny w Zawoi Mosorne
Szkoła Podstawowa nr 5 w Zawoi Gołyni

KULTURA

Obszar gminy zamieszkują Górale Babiogórscy nazywani też Babiogórcami. To jedna z grup góralskich Karpat Zachodnich, o której najwcześniej wspominano w piśmiennictwie. Jako pierwsi na te tereny docierali tzw. ludzie luźni, wolni łowcy, smolarze, często chłopi zbiegli z okolicznych dóbr. Planową akcję osadniczą prowadziło tutaj także starostwo lanckorońskie – administrator tego terenu. Ta bardzo zróżnicowana społeczność, charakterystyczna dla terenów przygranicznych, została na przełomie XVI i XVII wieku zdominowana przez najsilniejszą falę osadniczą – wołoską, która wywarła ogromny wpływ na całą kulturę Babiogórców. Warto wspomnieć, że na terenie Zawoi i Skawicy, podobnie jak na obszarze całego Podkarpacia, między wiekiem XVI a XIX istniało zbójnictwo. Do zbójnickich towarzystw należeli również tutejsi górale.

Jeszcze w XIX stuleciu podstawą tutejszej gospodarki było pasterstwo, w mniejszym stopniu rolnictwo. Owce i bydło wypasano na okolicznych polanach w Paśmie Policy, Jałowca, Babiej Góry. Uprawiano głównie owies, ziemniaki, u schyłku XIX wieku zaczęło pojawiać się żyto, jęczmień, kapusta i groch. Dodatkowym źródłem utrzymania miejscowej.

Zawoja to gmina o dużym potencjale kulturalnym. Działalność kulturalną prowadzi przede wszystkim Babiogórskie Centrum Kultury im. dr Urszuli Janickiej-Krzywdy w Zawoi, który prowadzi Zespół Regionalny Juzyna od 1992 r. Na terenie Gminy działają również : Zespół Regionalny Babiogórcy- założony w 1963 r. przy Szkole Podstawowej nr 5 w Zawoi Gołynia. Zespół Regionalny Zbójnik – założony w 2004 r. przy Zespole Szkół w Skawicy oraz zespół regionalny „Cieślica” . Zespoły są laureatami wielu nagród i wyróżnień.

Przy gminnej jednostce kultury funkcjonują Babiogórska Orkiestra Dęta, klub seniora i młodzież zrzeszona w Wolontariacie Kultury. W centrum kultury organizowane są cykliczne warsztaty muzyczne – nauka gry na fortepianie, skrzypcach, dudach i gitarze, zajęcia ruchowe dla seniorów – ZUMBA GOLD i warsztaty artystyczne/plastyczne. Centrum współpracuje z Kołami Gospodyń Wiejskich oraz ze stowarzyszeniami z terenu gminy, przede wszystkim z Klubem Aktywnych Mam i Stowarzyszeniem Właścicieli Lasów Prywatnych. Babiogórskie Centrum Kultury wydaje pismo „Pod Diablakiem” i szereg innych . Od 2020 roku zarządza administracyjnie oraz merytorycznie skansenem w Zawoi Markowej (umowa z PTTK).

Na terenie Gminy Zawoja co roku cyklicznie są organizowane imprezy, do najważniejszych należą: „ Babiogórska Jesień”, „ Dożynki Gminne”, „ Rajd Szlakiem Ks. Kard. Karola Wojtyły”.

Na terenie gminy Zawoja działają trzy placówki biblioteczne: Gminna Biblioteka Publiczna w Zawoi Centrum, Filia Biblioteczna nr 1 w Zawoi Wilcznej, Filia Biblioteczna nr 2 w Skawicy.

ZBÓJNICTWO

Zbójnictwo, nierozerwalnie związane z dziejami i kulturą całych Karpat, było jedną z form ruchu chłopskiego, charakterystyczną wyłącznie dla terenów górskich. Początki zbójnictwa w Karpatach sięgają XVI wieku, a jego zmierzch to dopiero XIX stulecie. Rejon Babiej Góry był przede wszystkim miejscem, gdzie zbójnickie kompanie zimowały i szukały schronienia. Tędy też wiodły stare zbójnickie szlaki na Orawę. Ze Skawicy pochodził najsłynniejszy harnaś Karpat Zachodnich – Józef Baczyński zwany Skawickim i sławni bracia Giertugowie, działający w XVIII stuleciu. Według miejscowej tradycji jeszcze w XIX stuleciu w rejonie Babiej Góry aktywni byli zbójnicy Matysek i Wojtek Góra – dokumenty jednak o nich milczą.

Pozostałością po zbójnikach są liczne ludowe pieśni i opowiadania. Mówią one o zbójnickich skarbach, schronieniach, zbójnickich chałupach, o fundowanych przez nich kapliczkach , kościołach, itp.

W XIX i XX stuleciu do zbójnickich tradycji nawiązywali babiogórscy przemytnicy, po których prócz wspomnień pozostały topograficzne nazwy, takie jak Tabakowe Siodło i Tabakowy Chodnik, bowiem najczęściej przemycanym towarem był tytoń, gwarowo zwany tabakiem.

WSPÓŁPRACA Z ORGANIZACJAMI POZARZADOWYMI

Współpraca z organizacjami pozarządowymi odbywa się na podstawie „Programu współpracy z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie . Gmina realizuje zadania publiczne w dziedzinach:

podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowanie polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej; działalności na rzecz osób niepełnosprawnych; wspieranie i upowszechnianie kultury fizycznej; ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego;
ratownictwa i ochrony ludności oraz działalność na rzecz dzieci i młodzieży w tym wypoczynku dzieci i młodzieży.

ATRAKCJE TURYSTYCZNE GMINY

Do największych atrakcji turystycznych Gminy Zawoja należy m.in.:

Wodospad w Zawoi Mosornem

Znajduje się na Mosornym Potoku. Ma on postać pionowego progu zbudowanego z warstw fliszu karpackiego. Jego wysokość sięga 8 m i zaliczany jest do najwyższych wodospadów w Beskidach.

Kaplica pw. Matki Bożej Anielskiej w Zawoi Mosornem

Kapliczka stoi w polach, nieopodal drogi biegnącej doliną Mosornego Potoku. Domkowa, drewniana, na planie prostokąta, z dachem dwuspadowym, gontowym. Na ścianie frontowej, w szczycie i nad wejściem, znajdują się wnęki z umieszczonymi w nich drewnianymi rzeźbami: Pietá i figury apostołów, o cechach ludowych. Wewnątrz kapliczki mieści się drewniany ołtarz w stylu neogotyckim. Kaplica została wzniesiona w latach 1905- 1908 przez tutejszego gospodarza Wojciecha Trybałę (1858-1925).

Skansen budownictwa ludowego im. Józefa Żaka w Zawoi Markowej

Jeszcze na początku ubiegłego stulecia w tym miejscu była polana wypasowa. Niewielki saknsen swoim kształtem nawiązuje do typowego dla tutejszego budownictwa przysiółka położonego na stoku. Zwarta zabudowa wsi dominowała jedynie w dolinach potoków, w ich niższych partiach.

Tworzą go trzy budynki mieszkalne, kuźnia, spichlerzyk i kapliczka. Budynek zachowany in situ, to dom z 1900 roku zakupiony od Franciszka Kudzi. Drugi budynek to dom z 1910 roku przeniesiony z sąsiedniej parceli w 1986 roku, będący własnością Stefana Gancarczyka i chata z lat 1802-1815 przeniesiona tu w 1987 roku z osiedla Budzonie, będąca niegdyś własnością Franciszka Stopiaka. Ten ostatni dom został w całości poświęcony ekspozycji etnograficznej. Do momentu przeniesienia funkcjonował jako dom z kurnym piecem. Dwa pozostałe budynki pełnią inne funkcje: dom Franciszka Kudzi jest częściowo magazynem eksponatów, częściowo mieści ekspozycję o tematyce turystycznej; dom Stefana Gancarczyka został wewnątrz przebudowany: z połączenia paradnej izby z komorą uzyskano niewielką salę obrad. Sąsiaduje z nią kuchnia zachowana w pierwotnym kształcie, zaś po drugiej stronie centralnie umieszczonej sieni, w miejscu dawnej stajni, usytuowane zostały dwie sypialnie.

Inicjatorem stworzenia w tej części Zawoi małego muzeum regionalnego i zarazem muzeum budownictwa ludowego był prezes Oddziału PTTK w Suchej Beskidzkiej, nieżyjący już Józef Żak (1924-1992).

Kompleks tras rowerowych „Babia Góra Trials”

Siedem z ośmiu ścieżek wytyczono na zboczach Mosornego Gronia, a ósma znajduje się po przeciwnej stronie drogi wojewódzkiej (jako jedyna jest dwukierunkowa). – Dobrze oznakowane ścieżki, miejsca wydzielone do jazdy, górskie powietrze i punkty stworzone tylko dla rowerzystów. Dzięki temu na nowo można zachwycić się babiogórskimi widokami. Miłośnicy górskiej jazdy będą mogli złapać oddech po pokonaniu wymagających odcinków, potrenować, spotkać się z innymi fanami tego sportu czy też po prostu przygotować sprzęt do kolejnej wyprawy – zachwalają trasy ich twórcy (przy tworzeniu tras gmina współpracowała z miejscowym klubem UKS Zawojak). Trzy pierwsze trasy – „Podbłędny” (1590 metrów długości i 4,7 proc. średniego nachylenia), „Zimna Dziura” (1520 m/6,4 proc.) i „Mosorny” (3010 m/7,2 proc.) to odcinki podjazdowe. Natomiast cztery kolejne to trasy zjazdowe o różnym poziomie trudności. Dla początkujących przygotowano odcinek „Rydzowy” (1020 m/5,8 proc.), dla bardziej wprawionych „Sokolicę” (4750 m/7,2 proc.), a na bardzo zaawansowanych czeka „Wilcza łapa” (900 m/9,4 proc.). Nie zapomniano o ekspertach. Z myślą o nich powstał „Diablak” mający 1700 metrów długości i aż 15 proc. nachylenia. Dwukierunkowy „Tabakowy” ma 5,2 km długości i nachylenie 5,3 proc. Zatem każdy zapewne znajdzie coś dla siebie. Trzeba tylko pamiętać, że oznaczenia tras jedynie nawiązują do nazw szczytów i innych znanych miejsc, ale do nich nie prowadzą.

BABIOGÓRSKIE ŚCIEŻKI

W ramach projektu powstała między innymi Babiogórska ścieżka, mająca formę pętli. Prowadzi z Zawoi Składy przez Zawoję Czatoża, Halę Kamińskiego (można na niej zobaczyć pozostałości okopów z czasów II wojny światowej), Halę Barankową i Bacówkę przy odkopanym poniemieckim bunkrze. Wzdłuż ścieżki umieszczono tablice informacyjne dotyczące przyrody. Pierwszy odcinek ścieżki to chodnik z kostki granitowej o długości około kilometra, wiodący od Małych Widełek w stronę Czatoży, który jednocześnie poprawia bezpieczeństwo pieszych docierających do Czatoży od strony centrum wioski.

Zupełnie nowego wyglądu i funkcjonalności nabrał teren przy wyciągach narciarskich. Utworzono na nim kompleks rekreacyjno–edukacyjny, będący strefą aktywnego wypoczynku. Rozebrano starą wiatę, stawiając w jej miejsce nową. Wolna, dotychczas niezagospodarowana przestrzeń wokół niej także zmieniła oblicze. Wytyczono ścieżki spacerowe, wykonano duży plac zabaw oraz usypano kopiec, na którym zamontowano lunetę, pozwalającą na obserwowanie wierzchołka i zboczy Babiej Góry. Dopełnieniem całości było posadzenie drzew i krzewów, które dodają miejscu uroku, a z czasem pozwolą w słoneczne dni znaleźć cień. W lasku nad rzeką stworzono sieć ścieżek wraz z tablicami edukacyjnymi.
Projekt „Babiogórskie ścieżki” miał przede wszystkim na celu stworzenie na terenie Zawoi kolejnego miejsca, które będzie atrakcją turystyczną, jak i terenem pozwalającym mieszkańcom gminy w aktywny sposób spędzać wolny czas. Inwestycja ma jednak jednocześnie przyczynić się do ochrony zagrożonych gatunków zwierząt i roślin oraz siedlisk przyrodniczych. W wyniku przedsięwzięcia nastąpi naturalne zmniejszenie ruchu turystycznego w centralnej części masywu Babiej Góry bez konieczności limitowania dostępu, lecz w wyniku stworzenia alternatywy i poszerzenia oferty turystycznej. Czy doszło do rzeczywistego przeniesienia części ruchu turystycznego na poza teren obszaru Natura 2000 i w jak dużym stopniu mierzone będzie na podstawie pomiarów terenowych, obserwacji i ankiet prowadzonych wśród turystów. Opracowywane będą także sprawozdania na podstawie obserwacji i danych uzyskanych z Babiogórskiego Parku Narodowego.

Realizacji projektu to odpowiedź na zdiagnozowane potrzeby w kontekście silnego zaznaczania się negatywnego wpływu człowieka na wspomniane wyżej obszary, zarówno w sposób bezpośredni (wydeptywanie, hałas, przecięcie areałów populacji zwierząt), jak i pośredni (pojawienie się gatunków obcych). Utworzenie strefy rekreacyjnej oraz nowej ścieżki edukacyjnej położonej poza granicami BPN pozwoli na zmniejszenie ilości turystów odwiedzających zwarte kompleksy leśne Babiej Góry a w szczególności cenne fragmenty piętra alpejskiego, co odpowiada zaleceniom zawartym w Projekcie Planu Ochrony Babiogórskiego Parku Narodowego oraz w rocznych zadaniach ochronnych dla BPN określonych przez Ministra Środowiska, a opiniowanych przez Radę Naukową Parku.

Pomnik Świętego Jana Pawła II w Skawicy.
Pomnik przedstawia figurę papieża na tle miniatury przedniej części Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Pomnik wzniesiono jako wotum dziękczynne za lata pontyfikatu papieża Jana Pawła II. Fundatorami monumentu są mieszkańcy wsi, a uroczyste poświęcenie miało miejsce 27 września 2007 roku przez ks. kard. Stanisława Dziwisza.

OTN Mosorny Groń

Ośrodek Turystyczno Narciarski Mosorny Groń (1045 m npm) w Zawoi Policzne. Ośrodek składa się z kolei linowej z 4-osobowymi krzesełkami, i narciarskiej trasy zjazdowej o długości 1420 m, deniwelacji 336 m i przepustowości 2400 os/h. W okresie letnim także rowerowej trasy zjazdowej. Stok jest sztucznie naśnieżany i oświetlony, a trasy są regularnie ratrakowane. Bardziej doświadczeni narciarze i snowboardziści mają do dyspozycji trasę czerwoną o długości 1420 m, a ci mniej doświadczeni – trasę niebieską o długości 800 m. Najdłuższa trasa posiada homologację FIS i można na niej rozgrywać krajowe i międzynarodowe zawody narciarskie.

Park Czarnego Daniela

Gospodarstwo znajduje się w Zawoi Podpolice, w którym hodowane są jelenie, daniele i konie. Wizyta w nim to niezapomniana lekcja przyrody. W czasie zwiedzania zagród możliwe jest karmienie jeleni i danieli z ręki oraz nieodpłatne wykonywanie pamiątkowych filmów i fotografii.

Hale

Podstawą tradycyjnej gospodarki mieszkańców gminy Zawoja była hodowla owiec i związane z nią pasterstwo. W drugiej połowie XIX wieku na północnych stokach Babiej Góry, Policy i Jałowca czynnych było jeszcze kilkanaście hal, gdzie wypasano przede wszystkim owce, a także szereg polan, na których pasiono stada bydła, w tym wołów. Wśród owczarskich hal były między innymi: Czarna Cyrhel, Dejakowe Szczawiny, Hala Czarnego i położona poniżej Hala Żurowa (Zurowa), Markowe Rówienki, Wilcza Łapa (Policzne) w Paśmie Babiej Góry; Broski, Hala Krupowa, Hala Kucałowa, Hala Śmietanowa, Malinowe, Syhlec w Paśmie Policy; Czerniawa Sucha, Hala Barankowa, Jałowiecka, Mędralowa, Kamińskiego, Trzebuńska, w Paśmie Jałowieckim.

Nie istniało już w tym czasie szereg innych hal, zalesionych lub zamienionych na pola uprawne.

Znaczne zmniejszenie ilości polan owczarskich nastąpiło w latach 20. XX wieku, po przejęciu lasów w rejonie Babiej Góry przez Polską Akademię Umiejętności. Polany te zamieniono na łąki lub zalesiono. W 1924 roku w rejonie Babiej Góry, Policy i Jałowca pasiono jeszcze 2 500 sztuk owiec i 260 sztuk bydła (w tym wołów).

Kolejny etap ograniczenia gospodarstw pasterskich nastąpił po utworzeniu w 1954 roku Babiogórskiego Parku Narodowego.

Obecnie nad Górną Zawoją, w Paśmie Jałowieckim, trwa wypas owiec na ciekawej polanie. Na początku XIX stulecia była tu jeszcze sezonowa pasterska osada złożona z kilku szop krowiarskich i bacówki. Rozległą polanę niewielki pas lasu oddzielał wtedy od pobliskiej Hali Kamińskiego i Hali Mędralowej. Pod koniec XIX stulecia osada ta powoli zamieniła się w stałe osiedle noszące, podobnie jak ona, nazwę Barankowa. Zaczęło się ono wyludniać w latach 70. XX w. Pozostało z niego tylko parę domów. Reszta areału stała się ponownie polaną wypasową. Od 1982 r. znowu jest tu sezonowe gospodarstwo pasterskie, mające obecnie status wypasu kulturowego, nadzorowanego przez Babiogórski Park Narodowy (BgPN). Owce przychodzą tu z podhalańskiego Ratułowa. Na polanie stoi tradycyjny pasterski szałas. Można tu kupić bunc i oscypki.

Kapliczki drogi krzyżowej przy Klasztorze oo. Karmelitów Bosych w Zawoi Zakamień

Będąc na terenie przyklasztornym oo. Karmelitów Bosych, odwiedzający Zawoję Zakamień wierni, pielgrzymi i turyści podziwiać mogą usytuowane przy leśnych ścieżkach kapliczki – stacje Męki Pańskiej. Dzieło to jest spełnieniem marzeń założyciela tutejszej wspólnoty zakonnej i budowniczego klasztoru o. Bernarda Smyraka, który wykorzystując piękne otoczenie klasztoru, zorganizował w 1951 roku budowę Drogi Krzyżowej. Mieszkańcy poszczególnych osiedli obecnej parafii własnym wysiłkiem wykonali wszystkie prace.

Powstałe kapliczki – stacje Męki Pańskiej, powierzono opiece mieszkańców poszczególnych przysiółków. Niestrudzony Ojciec Bernard napisał także teksty scen, które mieszkańcy z nabożeństwem odgrywali pierwotnie przy każdej stacji, potem w kościele. Z czasem powstał z tego scenariusz całego Misterium Męki Pańskiej, granego przez tutejszych mieszkańców w każdy wielkoczwartkowy wieczór. Tradycja ta trwa nieprzerwanie już od lat pięćdziesiątych XX wieku.

Kościół pw. Św. Klemensa pap. w Zawoi Centrum

Pierwszy drewniany kościół powstał w latach 1757-1759 roku na Polanie Jastrzębie Niżne. Fundusze na budowę pochodziły z darowizny Jana hr. Wielopolskiego, ówczesnego starosty lanckorońskiego, oraz ze składek parafian. Poświęcenie kościoła miało miejsce 6 maja 1759 roku, a konsekracja 1 maja 1825 roku. Do momentu utworzenia samodzielnej parafii w 1819 roku Zawoja należała najpierw do parafii w Mucharzu, a od początku XVII wieku w Makowie Podhalańskim. Pierwszym proboszczem był ks. Marcin Leśniak. Z dawnego kościoła pozostało jedynie prezbiterium i część nawy. Obecna bryła powstała w wyniku rozbudowy w 1888 roku. Korpus kościoła posiada ciekawą konstrukcję: podzielony jest wewnątrz żeliwnymi kolumnami na trzy nawy. Od południa przybudowana jest charakterystyczna czterokondygnacyjna wieża. Nad głównym wejściem wisi żeliwna tabliczka z napisem E.H./ALBRECHT/1888, upamiętniająca fundatora przebudowy, którym był arcyksiążę (Erzherzog) Albrecht Habsburg z Żywca. Wnętrze zdobi polichromia z lat 30. XX wieku wykonana przez Zygmunta Millego. Wyposażenie wnętrza jest jednolite stylowo, późnobarokowe: sześć ołtarzy i ambona z II połowy XVIII wieku. Nieopodal kościoła znajduje się pomnik poświęcony mieszkańcom Ziemi Babiogórskiej, Zawoi i Skawicy, poległy, ma frontach I wojny światowej, zamordowanych w obozach, łagrach i więzieniach, zamęczonym podczas niewolniczej pracy, rozstrzelanym w czasie unicestwiania Żydów w latach terroru i walk bratobójczych.

Kaplica pw. Św. Andrzeja Boboli w Zawoi Wełczy
Mniej więcej w połowie drogi biegnącej przez Wełczę, w osiedlu Marki, stoi duża kaplica pod wezwaniem św. Andrzeja Boboli, dzisiaj już nieużywana, oraz sąsiadujący z nią nowy kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa. Kaplicę poświęcono 31 lipca 1936 roku. Jej budowę zainicjował ówczesny proboszcz zawojskiej parafii pod wezwaniem św. Klemensa – ks. Józef Świąder. Zbudowano ją ze składek całej parafii. Autorem projektu architektonicznego był prawdopodobnie Stefan Ficek, architekt pochodzący ze Skawicy. Kaplica została wzniesiona z kamienia łamanego, na planie prostokąta, z trójkondygnacyjną wieżą od frontu . Wewnątrz, w ołtarzu umieszczono obraz św. Andrzeja Boboli pędzla M. Sabotowicza. Nad wejściem do kaplicy widnieje kamienna ludowa płaskorzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego.

Kapliczka pw. Św. Jana Chrzciciela w Zawoi Policznem, tzw. zbójnicka.

Kapliczka stoi przy głównej drodze na przełęcz Krowiarki, w otoczeniu starych lip – pomników przyrody. Domkowa, na planie prostokąta, murowana z polnego kamienia, tynkowana, jednopomieszczeniowa, nakryta czterospadowym dachem przechodzącym w ośmioboczną latarnię o cebulastej kopule, kryta gontem. Wewnątrz, w niewielkim prezbiterium, znajduje się drewniany ołtarzyk. Kapliczka pochodzi prawdopodobnie ze schyłku XVII stulecia. Według tradycji jej fundatorami byli zbójnicy, którzy wznieśli ją jako przebłagalne wotum za swoje grzechy.

Dzwonnica loretańska w Zawoi Czatoży (Zawoja Górna)

Dzwonnica drewniana w postaci czterech słupów nakrytych stożkowatym daszkiem, współczesna. Jest interesującym zabytkiem związanym z dawnymi karpackimi wierzeniami; głos dzwonu odpędzał płanetniki – demony, które ciągną po niebie burzowe chmury. W Zawoi Gołynia znajduje się rekonstrukcja tej dzwonnicy.

Pomnik prof. Władysława Szafera (1886-1970) i dr Hugona Zapałowicza (1852-1917) w Zawoi Widłach

Pomnik botaników zasłużonych dla ochrony przyrody Babiej Góry, ufundowany przez Oddział PTTK Ziemi Babiogórskiej w Suchej Beskidzkiej przy wsparciu ówczesnych władz Zawoi, wykonany wg projektu krakowskiego rzeźbiarza Jana Sieka. Uroczyste odsłonięcie pomnika miało miejsce w 1984 roku, w 30. rocznicę powstania Babiogórskiego Parku Narodowego.

Pomnik ku czci arcyksięcia Józefa Habsburga na Babiej Górze

Kamienny pomnik-obelisk, z napisem w języku węgierskim, znajduje się na szczycie Babiej Góry. Został ustawiony w 1876 roku, w 70. rocznicę wejścia na szczyt arcyksięcia Józefa Habsburga. Pierwszy obelisk, ustawiony w 40. rocznicę tego wydarzenia, nie przetrwał.

Pomnik Pamięci Ofiar Katastrofy Samolotu AN-24 PLL „LOT”

Pomnik stanął na szczycie Policy z inicjatywy Rady Gminy Zawoja i został odsłonięty 30 sierpnia 2009 roku, w 40. rocznicę katastrofy, w której zginęli wszyscy pasażerowie samolotu, tj. 53 osoby. W trakcie uroczystości odsłonięcia odprawiona została Msza Św. w intencji ofiar tragedii, którą celebrowali: ks. Józef Bafia – proboszcz parafii w Skawicy i ks. Ryszard Więcek – proboszcz parafii w Zawoi Centrum. Pomnik ma formę tkwiącego w ziemi samolotowego skrzydła, wykonanego ze srebrzystej blachy. Autorem projektu jest Sławomir Kudzia.

Pomnik Franciszka Siły-Nowickiego –poety Tatr (obok budynku policji). Franciszek Henryk Siła-Nowicki (1864-1935). Do Zawoi przybył w 1924 roku po przejściu na emeryturę. Zmarł 3 września 1935 roku. Jego grób znajduje się na cmentarzu w Zawoi Centrum, w najstarszej części nekropolii, na lewo od kaplicy.

Architektura

Zwarta zabudowa wsi dominuje w dolinach potoków, natomiast na zboczach rozrzucone są liczne przysiółki. Domy drewniane, budowane na zrąb, kryte były pierwotnie dachem czterospadowym, później dwuspadowym, gontowym. Najpowszechniej występowały zagrody jednobudynkowe; po jednej stronie umieszczonej centralnie sieni (lub tzw. boiska – rodzaj stodoły) znajdowała się część mieszkalna, po drugiej gospodarcza. Charakterystyczne były też domy dwurodzinne, tzw. domy na dwa końce, mieszczące pod jednym dachem dwa oddzielne mieszkania, każde złożone z części gospodarczej i mieszkalnej. Typowe dla tutejszego budownictwa były wolno stojące piwnice, budowane przy wykorzystaniu naturalnych nierówności terenu, małe młyny i tartaki. W budownictwie sakralnym uwagę zwracają liczne kapliczki przydrożne. Ciekawostkę stanowią dzwonnice loretańskie na płanetniki (demony niosące chmury gradowe i burzowe). Jedna z nich znajduje się w Zawoi Czatoży, inna w Zawoi Gołyni. Dzisiaj na terenie gminy zachowały się tylko nieliczne przykłady tradycyjnego budownictwa, część z nich zgromadzono w niewielkim skansenie w Zawoi Markowej.